Yn ddiymdroi roedd y ffurflen gais wedi’i llenwi a chyn pen fawr o dro cefais lythyr yn gofyn imi fynychu cyfweliad am ddiwrnod cyfan yn Abertawe. Doeddwn ddim yn siwr iawn beth i ddisgwyl. Roedd y diwrnod ei hun yn ddigon diddorol gyda un rhan yn reit ffurfiol a’r hanner arall yn hollol anffurfiol. Y rhan mwyaf diddorol o`r cyfweliad oedd datrys problemau sefyllfaoedd oedd wedi codi gan rai athrawon y Link mewn ysgolion yn Affrica y llynedd. a gofyn sut fyddwn yn delio gyda nhw. Teimlais yn rhyfedd yn ceisio ymbalfalu a cheisio delio a sefyllfaoedd affricanaidd yng nghanol Abertawe! Ond yn ystod yr haf eleni, roedd rhaid gwynebu rhai o`r digwyddiadau yma mewn sefyllfaoedd go mewn byd real iawn. Roeddwn wrth fy modd ganol mis Mawrth canlynol pan y ces wybod fy mod i wedi bod yn llwyddianus. Eto, ar un ochr o`r geiniog roeddwn yn teimlo`n hapus iawn o gael cyfle mor gyffrous ond ar yr un pryd rhaid imi gyfaddef mod i wedi teimlo’n reit nerfus hefyd. Dyma fyddai’r tro cyntaf i mi fentro i wlad bell. Yn wir dyma’r tro cynta y byddwn yn hedfan mewn awyren!

Yna cyn mynd allan i Affrica, fe wnaeth 53 o athrawon cynradd ac uwchradd gwrdd dros gyfnod o ddau benwythnos. Daethom i wybod fod rhai yn mynd i dde Affrica, rhai i Ghana ac mi roeddwn i a rhyw 20ain o athrawon cynradd ar ein ffordd i Uganda. Bryd hynny hefyd trafodwyd materion fel iechyd a diogelwch, beth i ddisgwyl allan yn Affrica er enghraifft y gwahanol traddodiadau a`r ieithoedd gwahanol a siaradir yn y gwledydd. Ar ol derbyn yr hyfforddiant yma mae’n wir i ddweud imi deimlo’n dipyn mwy hyderus. Mi roeddwn yn ysu bellach am gael dechrau’r daith.

Mr Urdd gyda'r plant yn edrych ar y map. Mr Urdd yn cyrraedd yr ysgol!

Canu cloch yr ysgol Gwisgo dillad Cymraeg

Dros y bump wythnos nesaf, roedd yr athrawon i gyd yn mynd i weithio mewn ysgolion gwahanol o gwmpas Masindi. Mae tref Masindi yn ngogeldd orllewin y wlad, tua 200 cilomedr i ffwrdd o Kampala, siwrne tua pedair awr a hanner mewn bws. Byddai`r athrawon yn byw ac yn gweithio yn yr un ardal ond mewn cymunedau gwahanol. Apel y cynllun yma i mi oedd y ffaith ein bod ni yn aros gyda theuluoedd yn y gymuned. Yn sicr mi fyddai’r profiad o’r herwydd yn un hollol gwahanol i’r un a gaiff ymwelwyr arferol eu brofi.

Roeddwn i yn bersonol yn byw ac yn gweithio mewn pentref bach o`r enw Nyantonzi, pentref o rhyw dau gant o bobl tua 25 cilomedr i`r o dref Masindi. Pentref traddodiadol ydyw gyda ambell i dy o friciau ar ochr y ffordd Roedd mwyafrif mawr o’r tai wedi eu gwneud allan o fwd a gwellt. Yn y pentref roedd eglwys, capel, siop yn gwerthu nwyddau sylfaenol a theilwr yn gwerthu ac yn cynhyrchu dillad. Y fi oedd yr unig berson gwyn yn y pentref ac yn lleol felly fe’m galwyd yn "Muzungu" (sef dyn gwyn Kswahili).

Bwrdd Cymraeg yn yr ysgol Edrych ar lun o Ysgol Gymraeg Gilfach Fargoed

Lluniau dosbarthiadau - allwch weld Mr Urdd yn rhai ohonynt?

Am y bump wythnos nesaf braint oedd cael byw gyda teulu Issac. Roeddwn i yn byw mewn ty o friciau ac iddo do sinc heb fod nepell o’r heol. Cefais brofiad bythgofiadwy wrth gyfarfod a gweld y teulu am y tro cynta. Teulu mawr estyngedig ydoedd ac mi roedd felly tua 30 o bobl yn byw gyda`i gilydd. Nid oeddwn yn siwr iawn o statws pawb. O’r cychwyn cyntaf roedd hi`n amlwg fod y gwragedd a`r merched yn edrych ar ol y dynion. Teimlais hi’n sefyllfa anodd i’w deall y diwrnodau cyntaf ond cyn pen dim cyfarwyddais a’r ffordd affricanaidd yma o fyw. Roedd Issac y tad yn mynd allan i weithio ar y tir. Yn aml iawn roedd y gwragedd yn gweithio yn y ty yn y bore ac wedyn yn mynd allan i helpu ar y tir yn y prynhawn. Roedd nifer o blant yn byw yno ac mi roedd pedwar ohonynt yn mynychu`r ysgol roeddwn i yn gweithio ynddi.

Bob bore am pump o`r gloch mi fyddai`r plant i gyd yn codi ac mynd allan i dorri coed i`r tan. Yna am hanner awr wedi saith, mi fyddai’r plant yn mynd i`r ysgol. Ar ol dod nol o`r ysgol, mi fyddent yn mynd i dorri`r gwair neu i gasglu`r cnydau o’r tir hyd nes ei bod hi`n tywyllu o gwmpas saith o`r gloch. Mi roedd hi’n ddiwrnod hir iawn i’r plant ond mi roeddent wrth eu bodd drwy’r amser ac yn hapus iawn yn gwneud y gwaith yma.

Profiad anhygoel oedd gweithio yn Ysgol Gynradd Nyantonzi. Ysgol wedi ei wneud allan o friciau, mwd a tho sinc ydoedd ac yn cael ei chysgodi gan fynydd Nyantonzi. Dim drysau na ffenestri, dim ond tyllau agored a’r awyr fel pe’n rhan o’r dosbarthiadau. Yn wir profiad diddorol oedd gweld y bywyd gwyllt yn dod mewn ag allan o’r dosbarth fel ag y mynent. Hyfryd! Dosbarthiadau syml iawn oedd ganddynt. Hen ddesgiau yn debyg i`r rhai a welir yn San Ffagan a bwrdd du. Roedd waliau’r stafelloedd yn foel. Doedd dim byd arnynt.

Dim ond ers mil o ddiwrnodau y mae`r system addysg newydd yn Uganda wedi bod yn weithreol ac wrth ystyried hynny, mae`n rhyfeddol fod yr ysgol yn bodoli yn y lle cyntaf. Mae`r plant yn dod i`r ysgol yn chwech mlwydd oed. Ar diwedd bob blywddyn, mae pob plentyn ymhob dosbarth yn eistedd arholiad. Os yw plentyn yn methu`r arholiad, yna y mae nhw yn gorfod ail eistedd y flwyddyn. Dyna paham y mae yna amrywiaeth eang yn oedrannau y plant. Er enghraifft yn nhosbarth P7 (dosbarth chwech yng Nghymru) roedd y plentyn ieuengaf yn 11 mlwydd oed a’r plentyn hynaf yn 17 mlwydd oed. Felly wrth dysgu yn y dosbarth yma, anodd oedd gwahaniaethu`r gwaith ar gyfer plant ac ar gyfer oedolyn.

Cwriciwlwm newydd iawn oedd yn cael ei ddilyn yn yr ysgol, cwricwlwm cenedlaethol ar gyfer holl ysgolion Uganda. Pynciau fel Saesneg, Mathemateg a Gwyddoniaeth oedd y pynciau craidd. Yna, roedd y plant yn cael gwersi mewn ieithoedd gwahanol megis Kswahili, Rinioro a Lugwara. Roeddynt yn hefyd yn cael gwersi ymarfer corff a chrefft. Roedd pob plentyn o’r lleiaf oll yn dysgu sut oedd trin y tir a gofalu am a chynhyrchu cnydau. Un peth a oedd yn amlwg i mi oedd fod y plant yn gwneud llawer mwy o bethau ymarferol na phlant Cymru. Pob dydd, fe fyddai pob plentyn yn mynd allan i ‘ardd’ yr ysgol i drin y tir. Roedd tua 15 acer mewn maint! Fe fyddai pob plentyn yn plannu cnydau, troi y tir, ac yn torri`r gwair rhywbryd yn ystod pob dydd, a hynny pan oedd yr haul yn chwilboeth. Mae`r ochr ymarferol hon yn holl bwysig oherwydd wrth ddysgu’r sgiliau ymarferol yn yr ysgol, mae`r plant yn gallu eu defnyddio yn syth ar y tir nol adre.

Mewn lle mor wledig, mae tyfu cnydau yn gallu gwneud y gwahaniaeth rhwng byw a marw. Tyfir y cnydau gan y teuluoedd lleol i wneud bwyd. Roedd unrhyw fwyd a oedd yn weddill yn cael ei werthu yn y farchnad lleol er mwyn gwneud arian ychwanegol i’r teuluoedd. Cefais dipyn o syndod i weld fod cymaint cymaint o fwyd yn cael ei gynhyrchu yn lleol. Roedd cnydau fel bananas, coffi, tatws, corn, maize, a siwgr yn cael eu tyfu yn lleol. Doedd dim angen prynu bwyd o gwbl yn ystod y bump wythnos y bum i yno.

Nid oedd ganddon ni athrawon o`r DU rol pendant tra`n allan yn yr ysgolion. Yn bwrpasol roedd Link wedi peidio rhoi canllawiau o beth y ddylsen ni wneud yn yr ysgol oherwydd roedd pob un ohonom a sgiliau a diddordebau gwahanol. Roedd rhai prifathrawon yn ein plith wedi dod allan er mwyn cynnal gweithdai i`r athrawon er mwyn dysgu ffyrdd newydd o ddysgu. Ond pendrefynnais i yn bersonnol, mai dysgu sut oedd athrawon Uganda yn gweithredu oedd y peth gorau i mi ei wneud yn gyntaf. Treuliais y rhan fwyaf o`r wythnos gyntaf yn eistedd mewn gwersi a ddysgwyd gan bob un o`r athrawon yr ysgol. Yn ystod yr ail wythnos, fe fuais yn dechrau dysgu rhai o`r dosbarthiadau. Profiad diddorol ydoedd, oherwydd dyma`r tro cyntaf i mi ddysgu mewn ysgol allan o Gymru. Mi roedd yn brofiad newydd i’r plant hwythau. Cofier mai dyma’r tro cynta iddyn nhw ddod ar draws person gwyn. Penderfynodd yr athrawon pan oedd gwersi rhydd ganddynt i ddod i edrych arnaf i yn dysgu. Profiad newydd oedd iddynt fy ngweld i’n defnyddio llyfrau mawr ac arteffactau i hybu’r dysgu a’r addysgu. Er i mi ddysgu cymaint o’u dulliau nhw o ddysgu roedd hi`n amlwg fod y staff yn awyddus iawn i ddysgu technegau newydd ac roedden nhw yn fy holi yn drylwyr iawn ar bob cyfle posibl am sut oedd hi fel i ddysgu yng Nghymru.

Un o`r adnoddau i mi ddod allan gyda mi a’u defnyddio yn y dosbarthiadau oedd cyfres Byd Jaci. Cyfres ydyw sy wedi ei sgrifennu yn benodol i hybu dealltwriaeth , gwybodaeth a medrau daearyddol plant bach. Mae’n cynnwys tri llyfr stori "Diwrnod Cyntaf Nia", "Stori Jaci" a "Dyddiadur Kabo". Cyfres ydyw sy’n cysylltu Cymru ac Affrica ac mi wnes ei defnyddio ar gyfer gwersi iaith lle roeddwn yn awyddus i gyflwyno Cymru i`r plant ac i`r athrawon. Roedd clywed fod iaith arall heblaw`r Saesneg yn cael ei siarad ym Mhrydain yn sioc mawr iddynt. Doedd dim syniad ganddynt fod Cymru neu`r iaith Cymraeg yn bodoli. Cafodd y plant a`r athrawon hwyl yn dysgu am Gymru, ac mi roedd y prifathro yn awyddus iawn imi ddysgu peth Cymraeg i’r plant. Erbyn diwedd yr ail wythnos, roedd rhan fwyaf o`r plant a`r athrawon wedi dysgu geiriau yn y Gymraeg. Erbyn y trydydd wythnos roedd pob un o`r plant yn fy nghyfarch yn y bore trwy ddweud "bore da". Profiad gwefreiddiol!

Pob bore cyn bod y gwersi yn dechrau, roedd y plant yn ymgynull tu allan i`r dosbarthiadau i ganu`r anthem genedlaethol a chodi baner Uganda. Un o`r pethau y des i allan gyda fi i Uganda oedd baner Cymru. Eto, roeddwn nhw wedi rhyfeddi at y faner ac yn gofyn cwestiynau am y ddraig goch ac ati. Wrth gyrraedd yr ysgol ar y bore cyntaf gofynnodd y prifathro i mi am y faner. Profiad emosiynol iawn ydoedd gweld y ddraig goch yn cael ei chodi yng nghanol Uganda, tra bod yr holl ysgol yn canu anthem cenedlaethol Uganda. Dywedodd y byddai baner Cymru yn cael ei chodi yn lle baner Uganda tra y byddwn i yn yr ysgol. Ac dyna bu’n digwydd. A gofynnodd hefyd i mi ganu Hen Wlad fy Nhadau! Yn ystod y bum wythnos roedd y plant wedi rhyfeddu gweld y ddraig goch yn chwifio uwchben yr ysgol. Bu’r faner yn destun trafod pob ymwelydd a ddaeth i’r ysgol o’r pentref. Roedd pawb eisiau gwybod yr hanes.

Un o`r uchafbwyntiau i mi oedd gweld rhagbrofion gwyl gerddoriaeth a ganhaliwyd yn yr ysgol. Fe ddaeth chwech o ysgolion cyfagos i gystadlu mewn deg o gystadleuthau oedd yn cynnwys dawnsiau traddodiadol, canu so-ffa, adrodd unigol a grwpiau offerynol. Profiad anhygoel oedd gweld y gwisgoedd lliwgar, dawnsiau egniol a bywiog, lleisiau clir a cherddoriaeth traddodiadol unigryw. Roedd y plant i gyd yn hyderus iawn ac wrth eu bodd yn perfformio o flaen cynulleidfa enfawr. Byddai ennillwyr pob cystadleuaeth yn mynd ymlaen i gystadleuaeth rhanbarthol. Roedd y cyfan oll mor debyg i rhagbrofion Eisteddfod yr Urdd. Anhygoel!

Roedd y diwrnod olaf yn un emosiynol iawn hefyd. Roedd y cyfnod wedi hedfan heibio, ac yn sydyn roedd hi`n amser dweud ffarwel wrth bawb! Cyn gadael, roedd yr athrawon wedi trefnu seremoni mawr i ddweud diolch i mi ac roedd y plant allan o`r dosbarthiadau yn gwylio`r seremoni. Yr eironi mawr oedd mae fi dylai fod yn dweud diolch wedi’r cwbl. Cyn gadael pleser oedd derbyn anrheg neu ddau y byddaf yn eu trysori am byth anrheg fel llestri clai, basgedi a dillad traddodiadol Affricanaidd,pob un ohonynt wedi eu gwneud yn lleol gan blant yr ysgol. Ac wrth i mi gerdded allan o`r ysgol, fe wnaeth yr ysgol gyfan floeddio’r geiriau "hwyl fawr"!

Yn ystod y penwythnosau roedd gynon ni’r dewis o fynd yn ol i dref Masindi i gwrdd a’r athrawon eraill neu i aros allan gyda`r teulu. Penderfynnais aros gyda`r teulu er mwyn profi bywyd lleol ac er mwyn gweld rhai o nodweddion diddorol Uganda. Aeth Issac a mi i Lyn Albert, dyma lle mae`r afon Nil yn mynd mewn ac yn dod allan o. Taith anhygoel o tua dwy awr o Nyantonzi ydoedd, ac wrth ddod yn agos i`r llyn, roedd y tir yn newid yn ddramatig iawn oherwydd dyma lle mae`r "Rifft Valley". Diflannu a wnaeth y mynyddoedd a`r bryniau, a`r tir yn newid yn sydyn i fod yn hollol wastad. Wrth edrych ar draws y llyn, roedd hi`n bosib gweld mynyddoedd y Congo yn y pellter. Fe wnaethon ni ymweld a pentref Butiaba, pentref sydd yn dibynnu ar y llyn oherwydd y diwydiant pysgota sydd yn bwysig yma. Gwelsom amrywiaeth eang o bysgod, y Talapia, a`r Nile Perch. Diddorol iawn oedd clywed gan y pysgotwyr lleol mae allforio`r pysgod yma i wledydd Ewrop sydd yn bwysig iddynt oherwydd dyma lle mae`r mwyafrif o arian yn cael eu wneud. Yn ystod y penwythnos olaf, fe aeth Issac a mi ar gefn beic modur i ymweld a`r cyhydedd ger tref Masaka. Yr unig beth oedd yn dynodi y cyhydedd oedd llinell ar draws y ffordd a chylchoedd bob ochr i`r llinell. Dywedodd un o`r trigolion lleol fod yna gynlluniau i adeiladu gwesty moethus i lawr y ffordd, felly mae effaith twristiaeth yn dechrau ymddangos yn Uganda.

Roedd y bum wythnos wedi hedfan, ac wrth feddwl am ddod nol i Gymru, roedd un rhan ohonof yn teimlo`n drist i adael pobl mor gyfeillgar a pharod eu cymwynas ac ardal a thirwedd mor ddiddorol. Roedd yr hanner arall wrth gwrs yn edrych ymlaen at ddod nol i Gymru i weld teulu a ffrindau a thirwedd cyfarwydd. Mae un peth yn sicr anghofia i byth o’r profiadau a gefais yn byw a gweithio am gyfnod byr yn Nyantonzi. Anodd iawn oedd edrych ar yr ysgol a dwued i`r athrawon "Dyma`r ffordd o ddysgu" a "Dyma beth y ddylsech gwneud" oherwydd roedd hi`n wyrth fod ysgol yn bodoli ac yn gweithredu yna yn y lle cyntaf. I feddwl fod athrawon a`r holl blant yn cerdded i`r ysgol yn droednoeth bob dydd o wahanol bellteroedd, i mi mae`r peth yn rhyfeddol. Wrth mynd nol i ddysgu yn mis Medi nol yma yng Nghymru, teimlaf fod problemmau y wlad yma yn rhai bychan iawn wrth feddwl am y broblemmau a welais yn Uganda. Mae`r holl profiad wedi gwneud cryn argraff arnai i, ac rwy`f yn edrych ar bywyd yn gyffredinol mewn ffordd hollol wahanol. Mae pethau fel prynnu car newydd, prynnu ffon symudol neu yn mynd allan dros y penwythnos yn edrych yn ddibwys iawn ar ol fod allan yn Uganda am cymaint o amser. Fuaswn i yn cynghori unrhyw athro neu athrawes sydd a ddiddordeb i weithio allan yn Uganda i geisio am y cynllun yma – profiad gwych a fyddai i byth yn anghofio!

Y mae`r cynllun yn parhau y flwyddyn nesaf ac y mae Link Community Development yn chwilio am mwy o athrawon Gymru Cymraeg i fynd allan i Affrica yr haf nesaf. Allan o 53 o athrawon, rhyw bedwar a oedd o Gymru a dau a oedd yn siarad Cymraeg. Am fwy o wybodaeth, ac i ofyn am ffurflen gais, gweler gwefan Link: www.lcd.org.uk

Am fwy o wybodaeth o`r daith yma, danfonwch e-bost i: ioandyer@aol.com

Erthygl ysgrifennwyd gan: Mr. Ioan Dyer (athro yn Ysgol Gymraeg Gilfach Fargoed, Bargoed, De Cymru) Lluniau gan: Mr. Ioan Dyer